Wielkanoc jest najważniejszym świętem religii chrześcijańskiej, ustanowiona została na soborze nicejskim w 325 roku. Ustalono, iż będzie ona obchodzona w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni księżyca, która przypada pomiędzy 22 marca a 25 kwietnia. Jak każde święto czy uroczystość również Wielkanoc ma swoje symbole i tradycje. Najczęściej występującymi symbolami świąt są: jajko, baranek, zajączek. Ale skąd się one wzięły i dlaczego symbolizują święta wielkanocne?
Zacznijmy od jajka, które z powodu posiadania w sobie zarodka życia w wielu kulturach jest rekwizytem w rytuałach związanych z płodnością, uzdrawianiem oraz zabiegach magicznych. Jajko jest symbolem życia, początku świata oraz każdego istnienia, jak również odrodzenia. Zamknięta w jaju energia życiowa jest obietnicą zbliżającego się odrodzenia sił witalnych. Z tego powody pojawia się w tych rytuałach, w których szło o stymulowanie owego odradzania, a więc przede wszystkim w obrzędach wiosennych. Jego istotą było odbudowanie płodności świata zarówno, gdy chodziło o żyzność pól, płodność zwierząt, jak i powodzenie w życiu jednostki [P. Kowalski, 2007, s.174] Jajko było także amuletem przeciwko czarom i złym mocom. Poprzez barwienie jajek zwiększano ich dobroczynną moc. Zwyczaj dekorowania jajek jest bardzo stary, potwierdzają to wykopaliska archeologiczne. Najczęściej pojawiającymi się barwami są: czerwony, czarny i niebieski. Także wzory, które pojawiają się na pisankach nie są przypadkowe. Pojawiają się na nich stylizowane motywy roślinne: gałązki, drzewka, kwiaty oraz przedstawienia astromorficzne – gwiazdy, a przede wszystkim formy znaków solarnych. Wszystkie one przywołują znaczenie kosmogoniczne (Drzewo Życia), wskazują także rolę jajek w symbolicznym przywracaniu życia po zimowej fazie śmierci.[P. Kowalski, 2007, s.178]
Jajko w tradycji chrześcijańskiej związanej w Wielkanocą pojawiło się dopiero w XII wieku. Przejmując jego symbolikę i tego co uosabiała, czyli triumf życia nad śmiercią, wiecznie odradzające się życie, jajko stało się także symbolem zmartwychwstania Jezusa. Także zdobienie jaj powiązano z losem Chrystusa. Według jednej z legend płaczącej Marii Magdaleny ukazał się anioł, który obwieścił zmartwychwstanie Jezusa. Ucieszona kobieta wróciła do domu, gdzie zobaczyła pomalowane na czerwono jajka. Rozdała je apostołom, a w ich rękach zmieniły się one w ptaki, przekonując o duchowym przeobrażeniu Chrystusa. Jajka wielkanocne w tradycji ludowej posiadały wiele cech magicznych związanych z pogańskimi wierzeniami.
Kolejny symbol-zajączek, podobnie jak jajko było symbolem zaczerpniętym z wierzeń pogańskich. Zając był uznawany za zwierzę lunarne ze względu na swój tryb życia, wzmożona rozrodczość. Przez te cechy łączono go ze światem podziemnym. Dodatkowo nory w których zamieszkiwał potęgowały to stwierdzenie, ponieważ prowadziły w głąb ziemi, czyli zgodnie z wierzeniami mogły być przejściami, które prowadzi z krainy żywych do zmarłych. Wyjątkowa płodność zającowatych budziła od dawna zainteresowanie. Świadczyła ona o związkach zwierząt z sacrum, z nocą i bóstwami świata podziemnego, ilustrując jednocześnie ideę odradzania się przyrody i całego świata pogrążonego w mroku zimowej śmierci. [P. Kowalski, 2007, s.617] To właśnie to skojarzenie zająca z zasadą wiecznej odnowy życia przyczyniło się do tego, iż został symbolem wielkanocny. Sama postać zajączka wielkanocnego zrodziła się w XVII wieku w Niemczech, związana była ze starogermańską boginią wiosny. Według jednej z legend bogini Ostern, znalazła w śniegu zranionego ptaka, chcąc go uratować zamieniła w zająca. Zając, który kiedyś był ptakiem nadał znosił jajka, które malował i obdarowywał nimi swoją wybawicielkę. Znoszący jajka, czy przynoszący podarki zajączek wielkanocny, w Polsce pojawił się w XIX wieku. Zajączek „znoszący” jajo stał się symbolem wiosennej odnowy życia, pojawiał się na kartkach wielkanocnej. Zajączek, który przynosi prezenty na terenie Polski występował na Pomorzu, Wielkopolsce i na Śląsku. W koszyczku wielkanocnym zajączek pojawił się dość późno, wraz ze zmianami obyczajowymi w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Najczęściej był czekoladowy w kolorowym sreberku.
Bez wątpienia symbolika zajączka została zaczerpnięta przez obrzędowość chrześcijańską z wierzeń pogańskich. Skojarzenie zająca z powrotem natury do życia i wzmocnienie tego poprzez symbolikę jajka i przekaz, jaki z sobą niosą zostało umiejętnie przejęte przez religie chrześcijańską.
Baranek wielkanocny jako jedyny symbol wielkanocny nie ma korzeni pogańskich. Związany jest ze Starym Testamentem i wyjściem Izraelitów z Egiptu, gdyż znak krzyża na drzwiach domów wykonany krwią zabitego baranka ocalił pierworodnych od śmierci. Tak samo jak krew Jezusa – Bożego Baranka ocaliła nas od śmierci. Baranek symbol ten znaczy już to Chrystusa, już wiernych. Ponieważ Zbawiciel jest ofiarą, przeto nic dziwnego, że baranek jest najdawniejszą figurą, pod jaka przedstawiają go Księgi święte.[ M. Nowodworski, 1873, s. 1] Baranek wielkanocny, który posiada czerwoną chorągiew ze złotym krzyżem, jest symbolem Chrystusa zmartwychwstałego. Zwyczaj ustawiania takiego baranka na stole wprowadzono w XVI wieku, aby wierni nie zapomnieli podczas świątecznych biesiad o istocie świąt i najważniejszej ich treści. Baranki były wykonywane z masła i w takich formach pojawiały się w koszyczkach ze święconką. Wypiekano również baranki z ciasta w blaszanych formach. W drugiej połowie XX wieku modne stały się baranki cukrowe, które bardzo często były zjadane przez dzieci i baranki plastikowe, które po świętach chowano, aby za rok znowu włożyć do koszyczka.
Występowanie w obrzędach wielkanocnych symboli związanych z wierzeniami pogańskimi spowodowane jest tym, że przed przyjęciem chrześcijaństwa ludność zamieszkująca tereny Polski na przełomie zimy i wiosny obchodziła święta ku czci zmarłych i radosne święto wiosny – Jare Gody, czyli odrodzenie się przyrody po zimowym uśpieniu. Nałożenie się terminów świąt pogańskich z świętem chrześcijańskim, ale również ścieranie się i przenikanie dawnych wierzeń z liturgią kościelną po wprowadzeniu chrześcijaństwa spowodowało, że wiele tradycji i rytuałów wielkanocnych ma rodowód pogański, co możemy dostrzec właśnie w symbolach.
Ewa D. Rutkowska-Wilbik
